تنها به دلیل فرسایش خاک، ایران هرسال دو میلیمتر، فرونشینی دارد و با از دست دادن سالیانه ۲ تا ۵ میلیارد متر مکعب خاک، حجم خاکی که از بین میرود از حجم سه جزیره تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی، بیشتر است.
مسعود بُربُر، قانون- اگر برای فرسایش خاکمان کاری نکنیم ایران به سومالی و چاد تبدیل خواهد شد. این گفته دکتر ناصر کرمی است. این کوشنده حوزه میراث طبیعی و محیط زیست در توضیح ادعایش میگوید: «برهوتترین کویر ایران چاله مرکزی لوت است. اما وسط همان هم میتوان آثار شهر باستانی «خبیص» را دید. یا مثلا از نوشتههای ناصرخسرو میشود فهمید که تا ۷۰۰ سال پیش، از ۶ فرسخی کرمان، جنگل بوده است. سکونت در جایی که اکنون مطلقا غیرقابل معیشت است نشان دهنده تغییرات شرایط محیطی در طول زمان است. این کشورهای آفریقایی که نام بردم بعضا حتی تا ۲۰ سال پیش شرایط بهتری داشتند اما زمین به دلایل مختلف زادآوری طبیعیاش را از دست میدهد.»
این نویسنده و روزنامهنگار با اشاره به دورههای طبیعی تغییرات اقلیمی تصریح میکند: «دورههای اقلیمی میتواند مدیریت شود، مثلا با پیشبینی وضعیت نامساعد اقلیمی برداشت به اندازه باشد تا این دوره پشت سر گذاشته شود. اما متاسفانه آنچه در خشکسالی جنوب کشور در دهه هفتاد رخ داد مثلا در استان فارس اثراتی برگشتناپذیر بر جای گذاشت.»
به گفته کرمی در چهل سال اخیر سطح جنگلهای ایران از ۲۲ میلیون هکتار به هفت میلیون هکتار رسیده و ۹۰ درصد حیات وحش نیز از بین رفته است. با درنظر داشتن رتبه نخست ایران در جهان در زمینه فرسایش خاک، روشن است که نابودی ۹۰ درصدی حیات وحش در اثر شکار نبوده است بلکه زیستگاهها دیگر آن بارآوری سابق را ندارند. کرمی هشدار میدهد: «فراموش نکنیم که شغال و گراز از انسان جان سختترند. گرگ و شغال که شکار نمیشوند. نابودی این گونهها میتواند پیامی برای آدمها داشته باشد.»
کرمی مثال دیگر را افغانستان میداند که تصاویر دهه ۷۰ میلادی آن بسیار زیباست اما الان غبار آن را فراگرفته است. به گفته او جنگ داخلی افغانستان با طالبان نیست بلکه با طبیعت بیبرگ و بار است چرا که طبیعت ناپایدار، جامعه ناپایدار و سیاست پرتنش را به دنبال میآورد.
وی مهمترین اقدام لازم برای رفع این مشکل را جلب توجه به این معضل زیستمحیطی میداند چرا که مردم نابودی جنگل و دریاچه را به چشم میبینند اما عکسی که نشانگر فرسایش خاک یک سرزمین باشد را نداریم. با این حال به گفته او فرآیند تبدیل جنگل به درختزار، آنگاه به بوتهزار، سپس به مرتع و نهایتا به بیابان روندی است که تبدیل یک موقعیت قبلی به بعدی آن را در هفتاد درصد اراضی ایران میتوان دید.
ایران در فرسایش خاک، مقام اول جهان، در بیابانزایی مقام دوم جهان، در جنگل زدایی مقام ششم جهان و در تخریب تنوع زیستی مقام سوم جهان را دارد و بر اساس آمار، در کمتر از چهل سال ۹۰درصد حیات وحش و ۷۰ درصد مساحت جنگلهای خود را از دست داده است.
کرمی از چرای بی رویه دام به عنوان یک عامل اصلی فرسایش خاک نام میبرد. به گفته او چرای دام سه برابر ظرفیت طبیعی کشور است و ۸۰ درصد مساحت ما تحت عنوان مرتع تعریف شده است. وی با طرح این پرسش که فروش نفت تا چه زمانی و چه جمعیتی را پاسخ خواهد داد تاکید میکند که در حوزه دامداری مزیت نسبی نداریم و روی کشاورزی نیز نمیتوانیم حساب کنیم چرا که بارش متوسط ۲۵۰ میلیمتری ایران تنها یک سوم متوسط ۷۵۰ میلیمتری جهان است.
دکتر سروش مدبری، رئیس انجمن علمی زمین شناسی ایران نیز با اشاره به جغرافیای خشک کشور، مهمترین عامل فرسایش خاک را نبود پوشش گیاهی میداند. به گفته او در سالهای اخیر بیش از ده برابر میزان طبیعی خاک شسته میشود که چرای بی رویه دام و جنگل زدایی به ویژه در مناطق مرتفع و شیبدار مثل دامنههای البرز و زاگرس از موثرترین عوامل آن به شمار میآیند.
مدیر کل پیشین دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست با ابراز تاسف از این که در کشور ما توسعه پایدار مبنا نیست و فقط بر اساس اقتصاد تصمیمگیری میشود به صرفه نبودن دامپروری را مثال میزند ومی گوید: شاید خودکفایی در همه زمینهها هم ایدهآل نباشد. شاید واقعا بهتر باشد که ما گوشت وارد کنیم تا این که به فکر تولید آن باشیم.
به گفته مدبری با رخداد فرسایش خاک، سیلابها رسوبات را در دشتهای پایین دست پخش خواهد کرد و به این ترتیب تمام منافذ سفرههای آب زیرزمینی نیز بسته خواهد شد. به این ترتیب در این مناطق نیز آب نفوذ نمیکند و زمینهای پایین دست نیز سیلابی خواهد شد.
مدبری میگوید با وجود این که اغلب گفته شده کشور ما در فرسایش طبیعی خاک به دلیل تغییرات اقلیم نقشی نداشته اما اکنون نقش ما در تغییرات اقلیم نیز افزایش پیدا کرده و ما رتبه دهم تولید گازهای کربنی جهان را داریم که در رابطه با آن میتوان به کارخانههای سیمان بیاستفادهای اشاره کرد که به طور گسترده سوختهای فسیلی مصرف میکنند و یا اکثر کارخانههای مازوت که بسیار آلاینده هستند.
دکتر پونه معقول، متخصص خاک و پی، نیز دستهای از فعالیتهای انسانی شامل زراعت، جنگلداری، گردشگری و استفاده از زمین را به طور مستقیم بر ویژگیهای خاک موثر میداند. وی همچنین از فعالیتهایی که منجر به تولید مواد زائد، انتشار آلاینده ویا کمک به تغییرات آب وهوایی میشوند نام میبرد. به گفته او این فعالیتها در دهههای اخیر روندی فزاینده داشته و منتهی به به فرآیندهای تخریب خاک شده است.
معقول که دکترای مهندسی خاک و پی خود را از مدرسه راه و پل پاریس گرفته با اشاره به افزایش جمعیت زمین، بالاتر رفتن استانداردهای زندگی و کمیابی منابع طبیعی، تخریب خاک را مهمترین دغدغه دوران مدرن می داند. به گفته او دخالتهای بشری که منجر به تخریب زمین میشوند جنگلزدایی، چرای بیرویه دام، سوء مدیریت زمینهای کشاورزی، بهره برداری بیرویه ازپوشش گیاهی برای مصرف خانگی و فعالیتهای صنعتی است.
طبق آمار بانک جهانی در سال ۱۹۹۱، حدود ۶۰ درصدازجنگلزدایی درکشورهای درحال توسعه مربوط به فعالیتهای کشاورزی، حدود ۲۰ درصد مربوط به عملیات اکتشافی (از جمله معدن) و ۲۰درصد مابقی مربوط به مصرف خانگی سوخت چوبی هستند. تخمین زده شده که اکنون تنها ۴ تا ۶ درصد از کشور اتیوپی پوشش جنگلی دارد در حالیکه این مقدار برابر با ۴۰ درصد بوده است. همچنین میتوان به کشور ساحل عاج اشاره نمود که بیش از ۵۰ درصد از پوشش جنگلی خود را صرف کمتر از سه دهه از دست داده است.
معقول تاکید میکند که دربسیاری از نقاط ایران، انواع گوناگونی از تخریب خاک ناشی از فعالیتهای انسانی قابل مشاهده است. به گفته او تغییرات کاربری زمین در ایران در ۵۰ سال گذشته سریع تر از هر زمان دیگری درتاریخ پیش رفته و انتظار می رود که در آینده با همین روند و یا با شتاب بیشتری ادامه یابد. به گفته او در طول ۵۰ سال گذشته، مقدار زمینهای کشت شده در ایران بیش از پنج برابر افزایش یافته است.
ایران در فرسایش خاک، مقام اول جهان، در بیابانزایی مقام دوم جهان، در جنگل زدایی مقام ششم جهان و در تخریب تنوع زیستی مقام سوم جهان را دارد و بر اساس آمار، در کمتر از چهل سال ۹۰درصد حیات وحش و ۷۰ درصد مساحت جنگلهای خود را از دست داده است. تنها به دلیل فرسایش خاک، ایران هرسال دو میلیمتر، فرونشینی دارد و با از دست دادن سالیانه ۲ تا ۵ میلیارد متر مکعب خاک، حجم خاکی که از بین میرود از حجم سه جزیره تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی، بیشتر است.