اقتصاد ایران در هفته ای که گذشت: ای کاش اشتباه کرده بود

دولت مردان نهم، یکریز از پایان سرمایه داری سخن راندند، چپ گرایان، بحران اقتصادی جهان را فرزند خلف لیبرالیسم و نولیبرالیسم دانستند، مدیران سازمان بورس اوراق بهادار از عدم تاثیرپذیری بورس تهران از بحران مالی جهان گفتند و هاشمی رفسنجانی پیش بینی کرد که دامنه این بحران دیر یا زود به ایران نیز خواهد رسید. بورس تهران تنها در یک روز شاهد سقوط ۵۸۰ واحدی بود.

در هفته ای که گذشت، نه تنها شواهد زیادی، ادعاهای دولتمردان نهم را زیر سؤال برد بلکه پاسخ های تندی نیز از جانب مقامات عالیرتبه جمهوری اسلامی به این ادعاها داده شد. هاشمی رفسنجانی بحران مالی جهانی را یک سونامی اقتصادی نامید که می‌تواند برای کشورهای جهان کشنده باشد. وی تاکید کرد نباید تصور کنیم که این مسایل به نفع ما تمام می‌شود و نباید در این رابطه اظهار خوشحالی کنیم، بلکه باید با حساب ذخیره ارزی، نقطه اتکای محکمی برای خود ایجاد کنیم. هاشمی گفت: این طور نباشد که کسانی پیدا شوند و بگویند این بحران اقتصادی معجزه است و تنبیه غرب است. اولین موجی که از بحران به ما رسیده ارزانی نفت است. نفت برنت از ۱۴۷ دلار به قیمت ۶۴ دلار رسیده است؛ این خسارت خیلی بزرگی است.
هاشمی پیش از این هم چندین بار به مسوولان دولتی یادآور شده بود که قیمت‌های بالای نفت یک فرصت است که نباید درآمدهای ناشی از آن را صرف هزینه‌های جاری کرد و باید مازاد درآمد نفتی را برای روزهای مبادا نگهداری کرد. ظاهرا روزهای مبادا فرا رسیده است، اما آنگونه که هفته گذشته حسن روحانی، رییس مرکز تحقیقات استراتژیک طی یک سمینار یک‌روزه گزارش داد، حساب ذخیره ارزی خالی شده است و تقریبا چیزی در آن باقی نمانده است. طی چند سال گذشته هشدارهای مشابهی هم از سوی کارشناسان اقتصادی و تعدادی از نمایندگان اقتصاددان مجلس هفتم هم داده شد اما ظاهرا دولت محمود احمدی‌نژاد به این هشدارها باور نداشت. احمدی‌نژاد حتی سه ماه پیش طی سخنانی به پیش گویی اوضاع جهانی پرداخت و گفت که امکان اینکه قیمت نفت به زیر ۱۰۰دلار سقوط کند، وجود ندارد. اما اکنون قیمت نفت به مرز ۶۰دلار نزدیک شده است و زنگ‌های خطر برای اقتصادهای نفتی به صدا درآمده است.
محمدرضا باهنر نیز با انتقاد از استفاده بی رویه از حساب ذخیره ارزی تاکید کرد: «پول چندانی در حساب ذخیره ارزی باقی نمانده است.» وی طی سخنانی در جلسه ماهانه جامعه اسلامی مهندسین گفت: «در اواخر برنامه سوم با کمک دولت و مجلس بحث حساب ذخیره ارزی در نظر گرفته شد تا در صورتی که قیمت نفت افزایش پیدا کرد، مازاد درآمد را به حساب ذخیره ارزی واریز کنیم و این مازاد درآمد را در روز مبادا که بازار دچار تشنج شد و قیمت کاهش پیدا کرد، مصرف کنیم. ولی اکنون در روز مبادا هستیم و پول چندانی در حساب ذخیره ارزی باقی نمانده است. عده ای بدبینانه می گویند تا پایان سال چیزی در حساب ذخیره ارزی باقی نخواهد ماند و خوشبینانه هم که نگاه کنیم تا پایان سال بیش از هفت الی هشت تا ۱۰ میلیارد دلار در حساب باقی نخواهد ماند. »
پیش از این رئیس سازمان بازرسی نیز در هشداری به رئیس دولت و با ابراز نگرانی از برداشت خارج از برنامه دولت از صندوق ذخیره ارزی به طور تلویحی، برنامه های احمدی نژاد را شعاری توصیف کرد و از عدم تحقق این برنامه ها خبر داد. مصطفی پورمحمدی، رییس سازمان بازرسی کشور از گزارشی خبر داده است که در مورد برداشت از حساب ذخیره ارزی تهیه و به مقام معظم رهبری و سران سه قوه ارایه شده است. به گفته وی، از حساب ذخیره ارزی بیش از آنچه در قانون برنامه آمده برداشت شده و یک اشکال بزرگ این است که بر پرداخت‌ها نظارت صورت نگرفته است.
قیمت نفت به تبعیت از بحران مالی غرب و پیش‌بینی کاهش رشد اقتصاد جهانی با سقوط مواجه شده است و حتی کاهش سقف تولید اوپک به میزان ۵/۱میلیون بشکه در روز نیز نتوانست سقوط نفت را متوقف کند و بازارهای جهانی درحال بازگشت به مرز ۶۰ دلار هستند. بیژن زنگنه معتقد است، اگر زمانی می‌شد اقتصاد کشور را با نفت هر بشکه ۲۰ تا ۲۵ دلار مدیریت کرد، اکنون که بودجه عمومی بیش از پیش به درآمد نفت متکی شده است، شاید با قیمت هر بشکه ۷۰ دلار نیز مدیریت کلان اقتصاد دشوار باشد. تحلیل مسعود نیلی بر آثار سقوط قیمت نفت بر روی افزایش کسری بودجه دولت به ویژه در سال ۱۳۸۸ است. وی در گفت‌وگو با روزنامه دنیای‌اقتصاد گفته است: اگر دولت فقط با لحاظ کردن میانگین ۲۵ درصد تورم امسال بخواهد بودجه را ببندد و در صورتی که قیمت هر بشکه نفت کمتر از ۷۰ دلار باشد، با کسری بزرگی مواجه خواهد شد. نرسی قربان نیز به مساله سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران اشاره می‌کند و معتقد است، کاهش قیمت نفت موجب آهسته شدن نرخ رشد سرمایه‌گذاری در این بخش می‌شود. هادی زنوز نیز با صراحت از رشد ارقام کسری بودجه به دلیل سقوط قیمت نفت سخن گفته و معتقد است که احتمال اینکه فعالیت‌های تولیدی در ایران نیز به مرحله رکود عمیق برسد، با شرایط فعلی زیاد است. کارشناسان اقتصادی می‌گویند، کاهش درآمدهای ارزی احتمال رکود بیشتر را افزایش می‌دهد و در صورتی که دولت سیاست‌های منضبط مالی اتخاذ نکند و برای تامین نیازهای خویش اقدام به چاپ پول کند، نرخ تورم نیز افزایش می‌یابد.
دکتر موسی غنی نژاد نیز دراین باره ابراز نگرانی می کند. به گفته این اقتصاد دان برجسته، درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت و گاز کشور در سال گذشته (۱۳۸۶) رقم بی‌سابقه ۸۲میلیارد دلار بود. به‌رغم این درآمد عظیم نفتی و استفاده گسترده‌ای که دولت به اشکال مختلف درچارچوب بودجه مصوب یا خارج از آن کرده است، برخی از وزارتخانه‌های کلیدی مانند آموزش و پرورش و نیرو از ماه‌های میانی سال‌جاری به کسری بودجه گرفتار شده‌اند. طرفه اینجا است که در این وضعیت دشوار هنوز زمزمه‌های کاهش نرخ ارز (تقویت پول ملی) به گوش می‌رسد که معنای آن کاستن از توان مالی (ریالی) دولت و نیاز بیشتر به منابع ارزی است! ادامه سیاست‌های پولی و مالی انبساطی فعلی اقتصاد ملی ما را به ورطه خطرناکی خواهد کشاندو آسیب‌پذیری آن را در برابر شوک‌های غیرقابل پیش‌بینی ناشی از بحران مالی جهانی از جمله کاهش قیمت نفت خام به شدت افزایش خواهد داد.
به هر حال علیرغم شادی ها و هیجانات کاذب آنان که آزادی فردی و ملزومات آن را بر نمی تابیدند، بحران مالی جهانی نه تنها به کشورهای سرمایه داری محدود نشد بلکه به سرعت به نبرد اژدهای زرد و دیگر قبله های آمال چپ گرایان نیز رفت. بحران جهانی اقتصاد، که نبرد با اژدهای زرد را آغاز کرده تاکنون علاوه بر تعطیلی ۵ فولادساز چینی، دو کارخانه گالوانیزه و فروآلیاژ در آن کشور را نیز به مرز ورشکستگی رسانده و براساس گزارشی که متال بولتن منتشر کرده، مدیران دو شرکت فوق به دلیل انجام ندادن تعهدات بانکی، فراری شده‌اند. این پدیده‌ در شرایطی در سرزمین چین جولان می‌دهد که دولت آن کشور، به تازگی نرخ بهره را برای مقابله با گسترده شدن دامنه بحران کاهش داده است.
در ایران نیز آن چه مورد انتظار خوش خیالان عرصه اقتصاد نبود گام نهادن بحران مالی به بازارهای ایران بود. هفته گذشته بالاخره بحران وال استریت به بورس تهران رسید و باعث ریزش ۶/۵ درصدی شاخص ها در یک روز شد. همان گونه که پیش بینی می شد، بازگشایی نماد فولاد مبارکه شیب ریزش شاخص را تشدید کرد به طوری که فولاد بعد از حدود دوماه توقف نماد، ۴۱۲ واحد شاخص را پایین کشید.  سقوط‌های تاریخی شاخص‌های دوگانه بورس تهران در ذهن تاریخی بسیاری از معامله‌گران ثبت شد.این رکورد برای شاخص «بازده نقدی و قیمت» معادل ۲هزار و ۳۳۳ واحد بود و شاخص قیمت هم با ۵۸۰ واحد افت روبه رو شد.  با توجه به بازگشایی زودهنگام نمادهای سنگ آهنی و تصحیح قیمت شرکت‌های مشمول گره معاملاتی، صدای پای شاخص ۹هزارواحدی بیش‌از پیش شنیده می‌شود. چراکه هنوز بسیاری از نمادها موردبازگشایی قرار نگرفته و بنابراین پیش بینی می شود با بازگشایی هر یک از نمادها شیب ریزش شاخص ها افزایش یابد.
ایران مورد تحریم اقتصادی آمریکا و جامعه بین الملل قرار دارد و همان گونه که در نوشته جمعی از کارشناسان «موسسه سرمایه گذاری جهانی» آمده است هرگونه تغییر در دامنه و ابعاد این تحریم مستقیماً بر اقتصاد این کشور تاثیر خواهد گذاشت. شورای امنیت سازمان ملل متحد در قطعنامه ۱۷۴۷خود، بانک سپه را به دلیل ارائه خدمات بانکی مورد تحریم قرار داده بود. در قطعنامه ۱۸۰۳ مصوبه شورای امنیت سازمان در ماه مارس سال ۲۰۰۸، نسبت به فعالیت بانک‌های صادرات و ملی هشدار داده شده بود و از کشورهای عضو سازمان ملل خواسته شده بود در خصوص همکاری با این بانک‌ها هوشیار باشند.  هفته گذشته نیز آمریکا بانک توسعه صادرات ایران را به دلیل ارائه خدمات بانکی به برنامه انرژی هسته‌ای مورد تحریم قرار داد. حساب‌های بانکی و دارایی‌های بانک توسعه صادرات ایران در آمریکا مسدود و توقیف خواهند شد وهمچنین شرکت‌ها و شهروندان آمریکایی اجازه نخواهند داشت که با این بانک ارتباط مالی و بانکی داشته باشند. استوارت لوی، معاون وزیر خزانه داری آمریکا در امور مبارزه با تروریسم و اطلاعات مالی، در این زمینه می گوید: اقدام امروز علیه بانک توسعه صادرات، نقش این بانک را در نقض تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران مشخص می‌کند و موسسات مالی در سراسر دنیا می‌توانند اقدام لازم را برای محفاظت از خود در این زمینه انجام دهند.
صادق زیباکلام در ستون سرمقاله کارگزاران نوشته است: جوهره حرف‌های آقای هاشمی رفسنجانی در نماز جمعه گذشته این بود که به جای سرور و شادمانی و ابراز شور و شعف از بحران مالی که در جهان به وجود آمده قدری واقع‌بین‌تر و آینده‌نگرتر باشیم. حواسمان باشد که دامنه این بحران دیر یا زود به ایران نیز خواهد رسید.
به نوشته وی سخنان هاشمی بلافاصله با واکنش برخی محافل طرفدار دولت روبه‌رو شد.  آنان در مقابل این سخنان موضع‌گیری کرده و به شدت به تخطئه هاشمی رفسنجانی و دفاع از دولت نهم برخاستند. اما ای کاش سخنان هاشمی آن گونه که مدافعین دولت نهم می‌گویند، اشتباه بود و حق با اصولگرایان بود. ای کاش هاشمی در روز جمعه در خطبه‌های نماز جمعه اشتباه کرده بود و صندوق ذخیره ارزی‌مان پروپیمان بود، هزینه‌های جاری‌مان کمتر از هزینه‌های عمرانی‌مان بود، تورم نبود و ۲۰۰ میلیارد دلار برداشت‌های ارزی دولت صرف امور زیربنایی و عمران و آبادانی کشور شده بود. اما متاسفانه حق با هاشمی بود.