خانه > رسانه‌نگاری > از من در رسانه‌ها > خرد، شناخت و آزادی: نگاهی به اندیشه های هایک
خرد، شناخت و آزادی: نگاهی به اندیشه های هایک

خرد، شناخت و آزادی: نگاهی به اندیشه های هایک

خرد، شناخت و آزادی

نگاهی به اندیشه های هایک

مسعود بُربُر

[این نوشته در تارنگار آفتاب، تارنگار رستاک، انجمن پژوهشی ایرانشهر، تارنگار اینک فلسفه، تارنگار ایران لیبرالیسم، تارنگار بامدادخبر ، تارنگار تحول‌خواهی، تارنگار رازهزاره، تارنگار نصور و در روزنامه دنیای اقتصاد با عنوان “جای خالی فیلسوف آزادی در روزگار هجمه به لیبرالیسم” منتشر شده است.]

لاپلاس، ریاضیدان و فیلسوف فرانسوى، معتقد بود که اگر کسى بتواند در یک لحظه مکانِ تمام اتم‌هاى عالم را بداند و نیروهاى بینشان را بشناسد، خواهد توانست تمام رخدادهاى گیتى را تا ابد پیش‌‌بینى کند. بدین سان تحویل گرایى، به دلیل این که امکان بیان ریاضى رخدادها را فراهم مى‌‌کرد، و مشاهده را به امرى دقیق و شفاف بدل مى‌‌نمود، خیلى زود در میان دانشمندان محبوبیت یافت. به زودى قواعد دیگرى بر مبناى معادله‌‌ى مقدس تحویل‌‌گرایى -“(الف) چیزى نیست جز مجموعه‌‌ى (ب)ها”- تدوین شد. در تمام این موارد، عناصر سازنده‌‌ى موضوع مورد بررسى در درجه‌‌ى اول اهمیت بودند و روابط میانشان به عنوان نظمى که بر گیتى حاکم است، و نه ماهیتى مجزا، مورد بررسى قرار مى‌گرفت. خیلى زود دانشمندان متقاعد شدند که “نور چیزى نیست جز مجموعه‌ى فوتون‌ها”، “ماده چیزى نیست جز مجموعه‌ى اتم‌ها”، “اتم چیزى نیست جز مجموعه‌ى الکترون‌ها و پروتون‌ها و نوترون‌ها”، و “جاندار چیزى نیست جز مجموعه‌ى سلول‌ها”، …

این نگرش در نهایت به تصویرى ماشین‌واره از جهان منتهى شد. این ماتریالیسمِ مکانیکى براى ابداعات فنى و پیشرفت صنایع سودمند بود، چرا که ماشین‌هاى قرن نوزدهمى با همین قواعدِ شفاف و ساده طرح‌ریزى و ساخته مى‌شدند. گزاره‌هاى مشهورِ “جامعه چیزى نیست جز طبقه‌هاى اقتصادى” و در نتیجه “تاریخ چیزى نیست جز کشمکش طبقاتى”، از دل همین نگرش برآمدند. کامیابى روش تحویل‌گرایانه تا میانه‌ى قرن بیستم ادامه داشت. رشد صنعتى چشمگیرِ مبتنى بر تغییر دادنِ ماده‌ى خام، زیر تأثیر این نگرش ممکن شد. کارخانه‌هاى عظیم قرن نوزدهمى و اوایل قرن بیستم، با بهره‌گیرى از این اصول کار مى‌کردند. اما « آن چه محکم بود و استوار، دود شد و به هوا رفت. »

تحویل گرایی و اردوگا ه های مرگ

چیره شدن کمونیسم در روسیه و چین و تبدیل شدن این دو کشور به نظامهایى سرکوبگر و خودکامه، فرهیختگانى را که شیفته‌ى مارکسیسم و علمى بودنش شده بودند، سرخورده کرد. حالا همان گزاره‌هاى محبوب “جامعه چیزى نیست جز طبقه‌هاى اقتصادى” و “تاریخ چیزى نیست جز کشمکش طبقاتى”، در عمل به پیامدهایى چنان ناخوشایند منتهى شدند، که براى بسیارى از اندیشمندان بازبینى کل نگرش تحویل‌انگارانه را ضرورى مى‌ساختند.

وقتى جنگ جهانى دوم با عقلانیت تکان دهنده و وحشتناکش آمد و گذشت، بسیارى از اندیشمندان خود را با ویرانه‌هاى شهرهایى روبرو دیدند که با تکنولوژى‌هاى کارآمد تحویل‌انگارانه نابود شده بودند و اردوگاه‌هاى مرگى که بدون در نظر گرفتن معناى کلى کارکردشان -رنج و مرگ انسانها- در سطوح تخصصى و جزءانگارانه بسیار خوب کار مى‌کردند. چیره شدن کمونیسم در روسیه و چین و تبدیل شدن این دو کشور به نظامهایى سرکوبگر و خودکامه، فرهیختگانى را که شیفته‌ى مارکسیسم و علمى بودنش شده بودند، سرخورده کرد. حالا همان گزاره‌هاى محبوب “جامعه چیزى نیست جز طبقه‌هاى اقتصادى” و “تاریخ چیزى نیست جز کشمکش طبقاتى”، در عمل به پیامدهایى چنان ناخوشایند منتهى شدند، که براى بسیارى از اندیشمندان بازبینى کل نگرش تحویل‌انگارانه را ضرورى مى‌ساختند.

آنچه اندیشمندانِ پیشرو از آن دل خوشی نداشتند، زیربنای فلسفی این تحویل گرایی محض بود. . زیربنایى که از دل تجربه‌انگارى خام و ساده‌اندیشانه‌ى قرن شانزدهم بیرون آمده بود. تعاملات پیچیده اقتصادی یک جامعه چند میلیون نفره به رفتار تک تک اعضا و روابطشان تحویل پذیر نبود و تازه پیچیدگی خود اجزاء این کل پیچیده نیز رفتاری پیش بینی ناپذیر را نتیجه می داد. معلوم نبود چگونه کارکرد چیزى به پیچیدگى مغز را مى‌توان با تحویل کردنش به میلیاردها نورون فهمید. حالا دیگر انسان باید به عنوان یک سیستم پیچیده پیش بینی ناپذیر به رسمیت شناخته می شد. به گفته هایک برای ما ذهن باید همواره قلمرویی خاص بماند، قلمرویی که ما فقط از راه تجربه مستقیم می توانیم آن را بشناسیم، اما هرگز نمی توانیم آن را به طور کامل توضیح دهیم یا آن را به چیزی دیگر فروکاهیم.

شناخت به مثابه آفرینش

اندیشه های هایک متاثر از نگرشی شاخصا کانتی است. اندیشه ی هایک در بنیان از این جهت کانتی است که منکر توانایی ما برای شناخت چیزها یا جهان به همان گونه ای است که آنها در خود هستند. پیروی هایک از کانت مربوط به همین افکار اوست که ما نمی توانیم چیزها را چنان که هستند بشناسیم و نیز در این اصرار او که نظمی که ما در تجارب خود حتی در تجارب حسی مان می یابیم محصول فعالیت خلاقانه ذهنمان است نه آن که واقعیتی باشد که ما در جهان در می یابیم.

کانت گرایی هایک را در تاکید قاطعانه او می توان دید بر این که نظمی که ما در جهان می یابیم محصول خلاقانه ذهن بشری است و نه بازشناسی ضرورتی طبیعی.

به گفته هایک اگر معلوم شود که اساسا بیان یا انتقال همه قواعد حاکم بر اعمال ما، از جمله ارتباطات کلامی و گفته های روشنمان، محال است، این بدان معنا خواهد بود که دانش و شناخت آشکار ِ ممکن ِ ما حد و مرزی درونی و ذاتی دارد و خصوصا توضیح کامل ذهنی به پیچیدگی ذهن خود ما محال است. هایک با به کارگیری قضیه گئورگ کانتور در نظریه مجموعه ها و تعمیم قضیه گودل می گوید در میان عواملِ سبب سازِ همه فرایندهای آگاهانه خصوصا فرایندهای عقلانی، همواره بایستی قواعدی باشند که نمی توان بیانشان کرد یا حتی از آن ها آگاه بود. به این ترتیب اندیشه ی آگاهانه را بایستی تحت فرمان قواعدی در نظر گرفت که نمی توانند به نوبه خود آگاهانه باشند.

هایک خود به تاکید می گوید که این بینش ها و نظرها درباره نظریات مربوط به ذهن و شناخت بیشترین و وسیعترین پیامدها را برای نظریه اجتماعی دارد. این عدمِ امکانِ تحقیق انعکاسی در قواعد حاکم بر اندیشه آگاهانه متضمن ورشکستگی پروژه عقل گرایی دکارتی است و تلویحا به ما می گوید که ذهن انسان هرگز نمی تواند به طور کامل خودش را درک کند و هرگز هم نمی تواند تحت فرمان هیچ نوع فرایند تفکر آگاهانه باشد.

در نظریه اجتماعی، این چشم انداز و نگاه کانتی بدین معناست که بپذیریم یافتن نقطه ای که بتوان از آن نظری جامع در مورد جامعه به صورت یک کل بدست آورد و بر حسب آن زندگی اجتماعی را فهمید و احتمالا طرحی نو برایش درافکند محال است. همان گونه که هایک با زبانی قاطع و نافذ می گوید: « جنبه های خاص یک فرهنگ را فقط می توان در بستر آن فرهنگ وارسی کرد. ما هرگز نمی توانیم نظام و سیستمی از قواعد یا همه ارزشها را به صورت یک کل و ساختاری هدفمند فروکاهیم.»

شناخت مکتوم و نظم اجتماعی

نظم اجتماعی خود انگیخته می تواند از شناخت تکه تکه، شناختی که در میان میلیون ها نفر توزیع شده است، به نحوی استفاده کند که از عهده نظم برنامه ریزی شده کل گرا (اگر اصلا چنین نظمی بتواند وجود داشته باشد) خارج است. تقسیم معرفت بدین معنا است که هر فردی از معلوماتی هم که در اختیار ندارد سود می برد . نظریه تقسیم معرفت یکی از پایه های نظری نقد برنامه ریزی متمرکز و سوسیالیسم را تشکیل می دهد . در اقتصاد متمرکز ، برنامه ریز به هیچ روی قادر به جمع آوری کلیه اطلاعات ضروری و مفید در جامعه ، به منظور تخصیص مطلوب منابع نیست ، از این رو کارایی و بازدهی آن بسیار ناچیز است .

محال بودن برنامه ریزی اجتماعی متمرکز، در وهله نخست مبتنی بر خصلت عمدتا عملی ِ قسمت ِ اعظمِ شناختی است که زندگی اجتماعی وابسته بدان است. چنین شناختی را نمی توان در مغزواحدی اعم از طبیعی یا مکانیکی، متمرکز کرد. اما علاوه بر این، محال بودن برنامه ریزیِ اجتماعیِ کلی ناشی از این واقعیت است که چون ما تحت فرمان قواعدی هستیم که هیچ شناختی از آن ها نداریم، حتی خود ذهن و عقل هدایتگر هم در معرض حاکمیت این قواعد است. پس ساده لوحانه و تقریبا تناقض آمیز است که فرض کنیم که جامعه ای بتواند خودش را صرفا با اتکا به تلاش های خودش بازسازی کند، زیرا این اندیشه که هر جمع برگزیده ای از اذهان می تواند چنین کاری بکند یاوه و مهمل است. نظمی که ما در زندگی اجتماعی می بینیم، به همین دلایل، نمی تواند محصول هیچ طرح عقلانی باشد و هرگز هم نمی تواند چنین شود. نظم اجتماعی صورتی خودانگیخته است و همواره هم باید چنین باشد.

برساختگرایی به معنای این خطاست که گمان بریم نظمی که ما در طبیعت و در ذهن خودمان و در اجتماع کشف می کنیم نظمی است که ذهنی طراح آن را در دل این چیزها جای داده است. مفهوم هایک از نظم خودانگیخته، در تضاد با دیدگاه برساختگرا، تجسم بینشی است که بسیار خلاف رگه حاکم سنتهای افلاطونی و مسیحی در فرهنگ غرب است. پیامدهای نامطلوب برساختگرایی نهایتا از این خطایشان نشأت می گیرد که وابستگی خود عقل را به نظم خودانگیخته حیات ذهنی نادیده می گیرند، روابط واقعی شناخت مکتوم و شناخت آشکار را وارونه می کنند و به عقل نقشی چشمگیر واگذار می کنند که اصلا از عهده ایفای آن در ذهن یا اجتماع بر نمی آید.

هایک می گوید خطاهای عقل گراییِ برساختگرا ارتباط نزدیکی با ثنویت دکارتی دارند، یعنی با این مفهوم که جوهر ذهنی مستقلی وجود دارد که خارج از جهان طبیعت است و انسان را قادر کرده است که با داشتن چنین ذهنی از آغاز بتواند نهادهای جامعه و فرهنگی را که در ان زندگی می کند طراحی کند. تصور ذهنی که از آغاز کاملا تکوین و بسط یافته و نهادهایی را طراحی کرده است که زندگی را مقدور و ممکن می کننند، کاملا خلاف همه آن چیزهایی است که ما درباره تکامل انسان می دانیم.

به اعتقاد هایک ساختار فعالیت های انسانی پیوسته خود را جرح و تعدیل می کند و از طریق همین جرح و تعدیل ها و تطبیق خود با میلیون ها واقعیتی که در کلیتشان بر هیچ کس معلوم نیستند کار می کند. هایک با کار بست گزاره « همه چیز را همه می دانند» و ارائه نظریه تقسیم معرفت معتقد است نظم اجتماعی خود انگیخته می تواند از شناخت تکه تکه، شناختی که در میان میلیون ها نفر توزیع شده است، به نحوی استفاده کند که از عهده نظم برنامه ریزی شده کل گرا (اگر اصلا چنین نظمی بتواند وجود داشته باشد) خارج است. تقسیم معرفت بدین معنا است که هر فردی از معلوماتی هم که در اختیار ندارد سود می برد . نظریه تقسیم معرفت یکی از پایه های نظری نقد برنامه ریزی متمرکز و سوسیالیسم را تشکیل می دهد . در اقتصاد متمرکز ، برنامه ریز به هیچ روی قادر به جمع آوری کلیه اطلاعات ضروری و مفید در جامعه ، به منظور تخصیص مطلوب منابع نیست ، از این رو کارایی و بازدهی آن بسیار ناچیز است .

نظم ِ خودجوش، نظم ِ برساخته

بنابراین به اعتقاد هایک نظم جامعه براساس نظمی خودانگیخته پدید آمده است، نه به موجب طرح و نقشه ای قبلی وعقلی. در نظم خود انگیخته مردم در چارچوب قواعد تسهیل کننده همکاری که در طول قرنها به محک تجربه خورده اند و به سنت تبدیل شده اند هدف های خویش را دنبال می کنند و تازه هایک بعد دیگری نیز به آن می افزاید، بدین معنا که در نظم خودانگیخته قواعد چون از پایه ای تکاملی برخاسته اند، سطح همکاری اجتماعی درآنها به مراتب ظریف تر و پرمایه تر از همکاری در حد قواعد اختراعی و طراحی شده حاکمان یا روشنفکران است.

نظم ساخته شده یا برساخته متعلق به خردگرایی برساختگرایانه است و با تصورات اقتدارگرایان از نظم ارتباط نزدیک دارد و بدین معناست که بالاترین مرجع یا مصدر قدرت به افراد دستور می دهد چگونه رفتار کنند. روابط اجتماعی در آن، در قالب فرمان و فرمانبرداری خلاصه می شوند و حقوق و تکالیف کاملا آشکارند. هایک این گونه نظم را تاکسیس می خواند؛ اما کوسموس، نظمی خودانگیخته است که هیچ کس را مشخصا نمی توان پدیدآورنده آن دانست. اقتدار در تاکسیس باید متمرکز و یگانه باشد و هایک اعتراضی به این نظم در سازمان ها و کارخانه ها ندارد که وجود انضباط و دقت و وقت شناسی درآنها ضروری است، ولی با تعمیم آن به کل جامعه مخالف است؛ زیرا آنچه موفقیت جامعه را تضمین می کند این است که هیچ مرکز و واحد هدایت کننده ای نباشند که همه مجبور به فرمانبرداری از او باشند. رشد و شکوفایی جامعه نه وابسته به هیچ اراده ای به تنهایی، بلکه محصول رقابت بسیاری اراده ها با یکدیگر و نشات یافته از بسیاری خطاها، بسیاری شکستها و البته بسیاری کامیابی هاست. البته که باید در جامعه نظم وجود داشته باشد، ولی نظم کوسموس، نه نظم تاکسیس.

خرد تکاملی، خرد برساختگرا

خردگرایان برساختگرا می خواهند با تدبیر های فعلی، نهادها و ترتیبات موجود را کنار بگذارند و چون همه آنها را ساخته عقل و اراده آدمی می بینند به این اعتقاد می رسند که جوامع را می توان با تکیه برعقل نسل کنونی دگرگون و از نو طراحی کرد و به نحوی سازمان داد که آفاتی مانند فقر، جهل و خشونت یکباره رخت بربندند. هایک مخالف این گونه تکیه جزمی برعقل است و آنرا نه تنها پنداری پوچ، بلکه سرچشمه بسیاری بدبختی ها می داند که بزرگترین نمونه آن کمونیسم و نازیسم است.

هایک مخالف عقل و خردگرایی در تنظیم امور جامعه نیست بلکه او به دو نوع خردگرایی معتقد است، خردگرایی تکاملی و خردگرایی بر ساخت گرایانه. خردگرایان تکاملی می خواهند بفهمند جامعه چگونه و بر پایه چه اصولی تکامل یافته است. به نهادها و عادت ها و سنت ها به دیده احترام می نگرند و معتقدند تغییرات در جامعه باید آهسته و با افزایش و کاهش تدریجی صورت پذیرد، حدود عقل و فهم آدمی را هیچ گاه از نظر دور نمی دارند و به همین دلیل به امکان طراحی و هدایت آن باور ندارند. هایک معتقد است که تنظیمات و ترتیبات موجود اجتماعی تجسم خرد نسلهای پیاپی اند و نباید شتابزده حذف یا بازسازی شوند؛ اما خردگرایان برساختگرا می خواهند با تدبیر های فعلی، نهادها و ترتیبات موجود را کنار بگذارند و چون همه آنها را ساخته عقل و اراده آدمی می بینند به این اعتقاد می رسند که جوامع را می توان با تکیه برعقل نسل کنونی دگرگون و از نو طراحی کرد و به نحوی سازمان داد که آفاتی مانند فقر، جهل و خشونت یکباره رخت بربندند. هایک مخالف این گونه تکیه جزمی برعقل است و آنرا نه تنها پنداری پوچ، بلکه سرچشمه بسیاری بدبختی ها می داند که بزرگترین نمونه آن کمونیسم و نازیسم است.

هایک، قانون، «منش‌ها»، اخلاقیات و رسوم را نتیجه‌ یک فرایند رشد انباشتی طولانی می‌پنداشت که در آن انسان از سطح توحش بدوی به فرهنگ و تمدن بالا پیش رفته بود. در چنین دیدگاهی، نظم اجتماعی به‌عنوان محصول تعامل نهادها، عادات و سنن، قانون عینی، و نیروهای اجتماعی غیر شخصی‌ای ظاهر می‌شود که بطور تاریخی تکامل یافته‌اند. او می گوید دستگاه ها و تجهیزات بیولوژیک انسان همگام با ابداعات فرهنگی و نهادی تحول نیافته است . در نتیجه بسیاری از غرایز و عواطف انسان هنوز سازگاری بیشتری با زندگی قبیله ای دارد تا با زندگی در جامعه متمدن . بدین علت تمدن اغلب به عنوان پدیداری غیر طبیعی ، بیمارگونه و مصنوعی تلقی می شود و انسانها با سماجت در پی فرار از انضباط و الزامات آن هستند . چنین نبود که عده یی از اول بنشینند و اصول دیرین را کنار بگذارند و برای ایجاد جامعه مدرن برنامه بریزند. تمدن و جامعه مدرن حاصل رشد و تکامل تدریجی و آزمون و خطاهای بی شمار بوده است نه محصول قصد و طرح آدمی.

سوسیالیسم، اقتدارگرایی، واپسگرایی

سوسیالیسم نه تنها جانشینی برای مدرنیته و مرحله بالاتر و پیشرفته تری از آن نیست، بلکه به دلیل ابتنا بر غرایز اخلاقی ابتدایی آدمی، در اساس واپسگراست. کارل پوپر دوست و هموطن هایک در این زمینه و در دفاع از جامعه باز نوشت: «هیچ بازگشتی به وضع هماهنگ طبیعی امکان پذیر نیست. اگر بازگردیم باید آن را تا انتها بپیماییم و باید به حیوانات رجعت کنیم.» انتقادات مستدل هایک به اقتدارگرایی، کمونیسم، سوسیالیسم و جوامع مبتنی بر برنامه ریزی متمرکز محدود نمی شود بلکه تا بدان جا پیش می رود که حتی مفهوم عدالت اجتماعی را نیز دربر می گیرد.

همانطور که ذکر شد اصول جامعه مدرن آزادی، فراگیری و رقابت است اما مهم ترین اصول اخلاقی جوامع ابتدایی، همبستگی، گروه گرایی، تعقیب هدف های جمعی، سرکوب تکروی و مبارزه با فردگرایی است که در طول صدها هزار سال در سرشت روانی انسان مخمر شده و اکنون به سوسیالیسم به ارث رسیده است. بنابراین به عقیده هایک سوسیالیسم عمیقاً ضدمدرن و واپسگراست و سوسیالیست ها از اخلاق متعلق به جوامع ابتدایی دفاع می کنند. اصولی که سوسیالیسم بر پایه غرایز اخلاقی جوامع ابتدایی پیشنهاد می کند همبستگی و جمع گرایی و تعقیب هدف های جمعی است که با جامعه و اقتصاد مدرن سازگار نیستند و اگر قرار بود جامعه مدرن بنا را بر آنها بگذارد، نه تنها در پیشرفت فرهنگی، اقتصادی و سیاسی به مرحله کنونی نمی رسید بلکه حتی قادر به تامین نیازهای اساسی افراد جامعه نبود. جامعه مدرن با این ویژگی ها یکی از راه های ممکن نیست بلکه یگانه راه و تنها مسیر پیش پای بشر است. قواعد اخلاقی و اقتصادی و سیاسی به وجود آمده در سیرِ تکاملیِ تمدن تنها قواعد ممکن و عملی در جامعه مدرن است. سوسیالیسم نه تنها جانشینی برای مدرنیته و مرحله بالاتر و پیشرفته تری از آن نیست، بلکه به دلیل ابتنا بر غرایز اخلاقی ابتدایی آدمی، در اساس واپسگراست. کارل پوپر دوست و هموطن هایک در این زمینه و در دفاع از جامعه باز نوشت: «هیچ بازگشتی به وضع هماهنگ طبیعی امکان پذیر نیست. اگر بازگردیم باید آن را تا انتها بپیماییم و باید به حیوانات رجعت کنیم.» انتقادات مستدل هایک به اقتدارگرایی، کمونیسم، سوسیالیسم و جوامع مبتنی بر برنامه ریزی متمرکز محدود نمی شود بلکه تا بدان جا پیش می رود که حتی مفهوم عدالت اجتماعی را نیز دربر می گیرد.

حکومت، عدالت اجتماعی‌، توتالیتاریسم

به باور اندیشمندان لیبرال و آن گونه که آدام اسمیت در کتاب نظریه احساسات اخلاقی این استعاره را مطرح کرده است، بازار مثل بازی است که یک قواعد بازی داریم و یک نتایج بازی و بحث عدالت به رعایت قواعد بازی مربوط می‌شود. نتیجه بازی هر چه باشد عادلانه است. یعنی بحث عدالت در آن وارد نمی‌شود. حتی اگر یک بازیکن یا یک تیم شانس بیاورد و برنده شود و واقعا استحقاق آن را نداشته باشد، نمی‌‌توانیم بگوییم این برد غیرعادلانه است. بنابراین از دیدگاه لیبرال‌ها نتایج بازار موضوع بحث عدالت نمی‌‌تواند باشد.

امروزه دیگر اندیشمندان معتقدند هر سمت گیری معطوف به عدالت اجتماعی که ملاحظات کارآیی را در خود ادغام نکرده باشد محکوم به شکست است. به این ترتیب با آزادی اقتصادی است که عدالت به وجود خواهد آمد و کسانی که بدون داشتن دانش، دغدغه عدالت دارند، عدالت را به شعار و مجادلات بی ثمر تبدیل می کنند.

به باور هایک نیز مفهوم عدالت اجتماعی اصول قانون عادلانه و آزادی است. وی استدلال می کند که حکومت قانون باید در برخورد برابر و یکسان با افراد به منزله موجودات و مصادیق ناشناس و نامعین به نابرابری آنان دربهره داشتن از امکانات بی اعتنا باشد. کوشش برای یکسان سازی و حذف اینگونه تفاوت ها و نابرابری های اولیه خود موجب رفتار متفاوت با افراد می شود و ناروایی هایی ایجاد می کند. اینگونه اقدامات به دادن اختیارات وسیع به حکومت می انجامد تا به بهانه عدالت اجتماعی بر زندگی مردم مسلط شوند. در نتیجه اندیشه عدالت اجتماعی متضمن تهدیدی جدی برای جامعه آزاد و حاوی نطفه نظام توتالیتر است. در حالی که محوراندیشه های هایک مفهوم آزادی است. تکامل، ترقی و نظم خودجوش، همه محصول آزادی اند. از نظر او، آزادی صرفا ارزش نیست، بلکه منبعِ اخلاقی ترین ارزش هاست.

گنج آزادی

آیین سیاسی که هایک و ادموند برک بدان پایبند بودند- نظریه‌ ویگ ها- زاده‌ یک تضاد بود که در انقلاب شکوهمند ۱۶۸۸ به اوج خود رسید. مسأله اصلی که نظر ویگ‌ها پیرامونش شکل گرفته بود حتی از ۱۶۱۰ هم شناسایی شده بود: هیچ چیزی برای ما گرامی‌تر و ارزشمندتر از این نیست که، توسط حاکمیت قانون هدایت شویم، نه توسط هر گونه حکومت نامشخص و دلبخواه. بنا بر روایت جان لاک، این چیزی بود که ویگ‌ها برایش می‌جنگیدند: آزادی برای داشتن قانونی ثابت که با آن زندگی کنند، و برای تمام افراد آن جامعه مشترک باشد، آزادی دنبال کردن خواست خود در همه چیز، در جایی که قانون برای آن دستوری صادر نکرده، و نه قرار داشتن در معرض اراده‌ متغیر، نامعین و دلبخواه فردی دیگر…

هر کس که قدرت قانون‌گذاری یا قدرت مطلقه هر جامعه را در دست دارد باید با قوانین تثبیت شده و اعلام شده و دانسته برای مردم، حکومت کند نه با فرمان‌های آن به آن. حتی قانون‌گذار قدرت مطلقه دلبخواه ندارد. عالی‌ترین مجری قانون، اراده و قدرتی جز آن‌چه قانون به او بخشیده ندارد، هدف نهایی آن است که قدرت و سلطه‌گری هر بخش و عضو جامعه محدود شود. آزادی از نظر ویگ‌ها، یک معنای دقیق و مشخص داشت: آزادی از زورگویی دلبخواه و بدون قانون، خواه از سوی پادشاه باشد ، یا از سوی مجلس و مردم. هایک نیز همچون برک می‌دانست که گنج آزادی نه دقیقاً یک حق طبیعی، بلکه محصول به‌سختی فراهم شده‌ تاریخ و تکامل بود.

۳ نظر

  1. سلام. از ابراز لطف و همدردی شما بسیار سپاس گذارم. ممنون که به وبلاگ من سر زدید.

  2. سلام مسعود جان

    من با اندیشه هایک خیلی آشنا نیستم. اما چیزهایی رو که در اینجا خوندم به نظرم چیزی نیست جز تکامل اندیشه های “تکاملی” در زیست شناسی و شیمی که به جامعه شناسی کشانده شده. با خیلی از این پیشفرضها مخالفم. و این تقلیل گرایی “سوسیالیسم” به شیوه ی زندگی بدوی. سوسیالیسم بیشتر از آنکه یک واقعیت تاریخی باشه و با این عنوان در تاریخ نقش بازی کنه یک “آرمان” و افق به معنای گادامری اون بود و هست.
    در ضمن به نظرم دیدگاه هایک که به شدت هم بر خلاف ادعاهاش تعمیم گراست و به فردیت ها توجه نمی کنه هیچ فایده ای برای خارج شدن ما کشورهای جهان سوم (یا هر اسم دیگری که روش بگذاریم) نمی کنه و نه تنها این بلکه روند فرو دستی ما را بازتولید می کنه.
    زنده باد
    مرتضا

  3. متن تاثیرگذار و قدرتمندی بود/.

پاسخ بدهید

ایمیلتان منتشر نمیشود

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.

رفتن به بالا