دست‌های خالی در نبرد با هولوکاست جنگل

مسعود بُربُر، روزنامه قانون: ده‌ها هکتار جنگل بار دیگر در آتش سوخت و این بار نیز نه بالگردی برای خاموش کردن آتش جنگل‌ها از زمین بلند شد، نه پهپادی به پرواز در آمد و نه سنسورهای حریق هشداری مخابره کردند. خرگوش‌ها و پرندگانی که در آتش می‌سوختند در گریز از حریق آتش تن نیمه‌سوخته‌شان را به نقاط دیگر بردند و این بار هم مردم محلی، هلال احمر، محیط زیست، آتش‌نشانی، نیروهای بسیج و سپاه با بیل و سطل به داد جنگل‌ها رسیدند تا هولوکاست جنگل متوقف نشود.

درختان آماده آتش بعدی می‌شوند

جایی درست در قلب جنگل‌های سبز، همه چیز سیاه شده است. لانه پرنده‌ای در آتش سوخته و تخم‌های درون لانه ترکیده‌اند. لاشه سوخته لاک‌پشت‌ها و خرگوش‌ها تنها تصویر باقی‌مانده از زیبایی جنگل است. از جیر جیر سنجاب‌ها که از میان آتش بیرون می‌دوند اکنون تنها سنگینی دود و سیاهی در هوای جنگل به جا مانده است و تن سوخته ماری روی زمین تاب خورده است. قوی‌ترین حس مارها، حفره‌های سنجش دمای آن‌هاست. فعالان محیط زیست روی صفحه‌هایشان عکس‌های دلخراش جنگل‌های آتش گرفته را همخوان می‌کنند، محیط‌بانان سطل‌های خالی شده آب را بر می‌گردانند، مدیران کل محیط زیست از نداشتن هلیکوپتر و تجهیزات می‌گویند، تماس‌های خبرنگاران بی‌پاسخ مانده است و درختان آماده آتش بعدی می‌شوند.

هر هکتار جنگل پهن‌برگ می‌تواند سالانه تا ۲ هزار متر مکعب آب را در خاک نفوذ داده و از هدررفتش ممانعت کند به این ترتیب رویشگاه‌های جنگلی سدهای طبیعی زیرزمینی را پر می‌کنند و حفظ رویشگاه ۶ میلیون هکتاری زاگرس، به معنی تأمین آب برای نیاز شرب مردمان کلانشهری است که ۱۲ برابر تهران امروز جمعیت دارد. یعنی زاگرس اگر هیچ کارکرد دیگری هم نداشته باشد به تنهایی می‌تواند کابوس تشنگی را از ۱۶۰ میلیون ایرانی امروز و فرداهای وطن بزداید. با این حال در طول نیم قرن اخیر، به گفته‌ رئیس انجمن علمی جنگلبانی ایران، دست کم سیصد هزار هکتار از رویشگاه‌های جنگلی زاگرس را از دست داده‌ایم و آن گونه که سازمان متولی جنگل‌های کشور اعلام کرده است ارتفاع متوسط توده‌های جنگلی زاگرس از ۱۲ متر به ۸ متر کاهش یافته و همزمان، چتر تاج پوشش ۷۵ درصد از درختان زاگرس به کمتر از ۲۵ درصد رسیده است. اکنون دیگر کمتر کسی هست که نداند زاگرس کمربند حفاظتی مهم ایران‌زمین در مقابل ریزگردها بوده است که البته میلیون‌ها درخت بلوط را همین ریزگردها، پروژه‌های دستکاری منابع آبی، کشاورزی ناپایدار و چرای بی‌رویه خشکانیده‌اند.

درست یک هفته پیش رسانه‌ها از پرواز پهپادها برای حفاظت از محیط زیست خبر دادند و محمدعلی سیرتی، مدیر عامل شرکت هواپیماسازی ایران، مهم‌ترین کاربردهای پهپاد در بخش غیر نظامی را شناسایی متخلفان صید و شکار، رصد حریق یا حوادث غیر مترقبه و گشت و مراقبت از خطوط لوله، نفت و گاز و انتقال نیرو عنوان کرد. معصومه ابتکار صبح روز جمعه از نصب پنج سنسور تشخیص آتش در جنگل‌های گلستان با همکاری سازمان هواشناسی خبر داد. رئیس سازمان محیط زیست درباره کمبودهای سازمان حفاظت محیط زیست در تامین هلیکوپتر و سایر امکانات گفت: در هماهنگی‌ای که با وزارت دفاع انجام شده مقرر شده در تامین هلیکوپتر و هواپیمای آب‌پاش کمک کنند. در حال حاضر با همکاری سازمان هواشناسی پنج سنسور تشخیص آتش در جنگل‌های گلستان نصب کردیم و از سفر رئیس‌جمهور به استان فارس کار پایش‌های هوایی با پهپاد را آغاز کردیم.

با این حال عصر همان روز سه هکتار از جنگل‌های روستای زیارت در استان گلستان طعمه حریق شد و از شب قبل از آن دامان عروس زاگرس، ایلام، در آتش غلتید و با توجه به وزش باد در سطح محدوده «شلم» گسترش یافت. بیل‌ها و سطل‌ها در دستان نیروهای مردمی به یاری جنگل آمدند و نیمه‌شب پنجشنبه بود که آتش خاموش شد اما ظهر جمعه بار دیگر آتش از جایی دیگر درختان را در کام کشید. عماد سلامت، مسئول روابط عمومی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام درباره عملکرد سازمان‌های متولی این حوزه گفت: من همین‌قدر می‌توانم بگویم که در غرب کشور حتی یک هلیکوپتر اطفای حریق نیز وجود ندارد آن وقت چطور می‌توان توقع داشت در دره‌های صعب‌العبور و بخش‌هایی که امکان حرکت خودرو نیز وجود ندارد بتوان شعله‌های آتش را خاموش کرد.

ناصر مقدسی، قائم مقام سازمان جنگل‌ها، نیز از دخیل بودن عوامل انسانی در آتش‌سوزی جنگل‌های ایلام خبر داد و گفت: به دلیل گرم بودن دمای هوا و کمبود بارش‌های فصلی، بسیاری از جنگل‌های کشور در خطر آتش‌سوزی هستند و کوچک‌ترین بی‌احتیاطی سبب بروز حریق و وزش باد نیز باعث گسترش آن در جنگل‌های کشور می‌شود. آتش‌سوزی در جنگل‌های ایلام که دارای عامل انسانی بوده است، در چهارمنطقه آغاز شده بود که عملیات اطفای حریق در مناطق کویر کوه، سیاه کوه و پشت تونل آزادی با موفقیت به پایان رسیده و تنها مهار آتش در ارتفاعات شلم باقی مانده است البته با توجه به ادامه داشتن حریق هنوز سطح آسیب دیده ارزیابی نشده است.

مقدسی با اشاره به افزایش دمای بی‌سابقه تا حدود ۴۰ درجه سانتیگراد در جنگل‌های گلستان گفت: «این دمای هوا با توجه به کمبود بارش‌ها تهدیدی برای جنگل‌های سوزنی برگ این منطقه که حدود ۷۰ هزار هکتار وسعت دارد، محسوب می‌شود که بر این اساس هشدارهای لازم داده شده و مسئولان استانی در حالت آماده‌باش قرار دارند.»

تشکیل جلسه ویژه در وزارت کشور

استاندار ایلام با اعلام اینکه آتش جنگل‌های‌ایلام مهار شده اما هنوز دود از درون جنگل مشاهده‌ می‌‌شود، از تشکیل جلسه ویژه‌ در وزارت کشور و سازمان مدیریت بحران برای بررسی علل آتش سوزی جنگل‌های ایلام خبر داد.

محمدرضا مروارید گفت: آتش جنگل به هر زحمتی که بود مهار شده است اما تا ۴۸ ساعت آینده بقایای آن وجود دارد و اکنون نیز دود در جنگل مشاهده می‌شود و ماموران منابع طبیعی و مردم برای مقابله با شعله‌ور شدن احتمالی جنگل در عرصه‌ حضور دارند.

وی با تاکید بر اینکه امکانات برای مهار آتش‌سوزی در جنگل‌ بسیار نامناسب و ناچیز بود به نقش مردم در خاموش کردن آتش اشاره کرد و گفت: از کپسول‌های ویژه‌ای برای مهار آتش استفاده شد اما این امکانات ناچیز است.

استاندار ایلام با بیان اینکه هلیکوپتر هلال‌احمر کمک خوبی به جابه‌جایی مردم و مهار آتش داشت، اضافه کرد: ۶ ماهی است که درخواست تجهیزات ویژه‌ کرده‌ایم چرا که معتقدیم آتش‌سوزی در جنگل‌ها ادامه‌دار خواهد بود. ما و نیروهای امنیتی هنوز درباره علت اصلی آتش‌سوزی به جمع‌بندی نرسیدیم که کار گروه‌های خاصی بوده است یا نه، اما این احتمال را رد هم نمی‌کنیم و شورای تامین استان برای بررسی این وضعیت نیز تشکیل جلسه داده‌ است.

آتش‌سوزی ساعاتی پس از ظهر روز پنجشنبه در ارتفاعات «شلم» در حاشیه شهر ایلام شروع شد. این آتش سوزی در ۲۴ ساعت بعد چند بار کنترل شد اما خشکی مراتع و وزش باد شدید هر بار زبانه‌های آتش را دوباره به جان طبیعت انداخت. اطفای آتش روز جمعه نیز با حضور گسترده مردم ایلام و نهادهایی چون آتش‌نشانی، محیط زیست، سپاه، نیروی انتظامی و منابع طبیعی ادامه داشت اما مجموعا تا روز شنبه حدود ۱۰۰ هکتار از مراتع و جنگل‌های بلوط منطقه در آتش سوخت.

آتش نگران‌کننده نیست، خاموش نشدن آن مهم است

رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست پیش‌تر از کاهش ۶ میلیون هکتاری مساحت جنگل‌های کل کشور طی ۴۰ سال گذشته خبر داده بود و دبیرخانه پروژه حفاظت از تنوع زیستی زاگرس مرکزی نیز می‌گوید در ۳۲ سال گذشته نزدیک به ۱۰۰هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس مرکزی نابود شده است.

در سال ۸۸ حدود ۵ هزار هکتار از جنگل‌های ایران سوخت اما سال ۱۳۸۹ این رقم هشت برابر شد. به گفته کارشناسان سالانه حدود چهار تا پنج هزار هکتار سوختن جنگل‌ها طبیعی است و برای توان زیست‌پالایی اکوسیستم‌های جنگلی مفید هم هست چرا که بسیاری از آفات و امراض را ازبین می‌برد و قدرت بارآوری خاک را افزایش می‌دهد. ولی وقتی این رقم افزایش پیدا کند خسارت‌ها خیلی سنگین می‌شود چون اقلیم ایران اقلیم خشکی است و امکان زادآوری طبیعی در چنین سطحی بسیار اندک خواهد بود.

به اعتقاد کارشناسان رخداد آتش‌سوزی نگران کننده نیست و در هر کشوری چه توسعه‌یافته و چه توسعه نیافته رخ می‌دهد. در کشور ما نیز با توجه به این که در نوار ۳۵ درجه عرض شمالی و کمربند خشکی جهان قرار گرفته این یک امر طبیعی است. اما آن چیزی که نگرانی ایجاد می‌کند این است که چرا این آتش‌سوزی‌ها دوام دارد و چرا به سرعت مهار نمی‌شود؟ هنوز یک یگان هوایی اختصاصی اطفای حریق، نه در سازمان جنگل‌ها و نه در سازمان محیط زیست وجود ندارد.

قانون مسئولیت خاموش کردن آتش در جنگل‌ها را تنها بر دوش سازمان جنگل‌ها و یگان حفاظت نگذاشته است. ماده‌ ۴۷ قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع تاکید می‌کند: «در موقع آتش‌سوزی در جنگل‌ها کلیه‌ مأموران دولتی اعم از لشکری و کشوری و شهرداری‌ها که در نزدیکی آن محل باشند در مقابل تقاضای‌مأمورین جنگلبانی یا ژاندارمری یا بخشداری موظفند با کلیه وسایل ممکنه دولتی و شهرداری که در اختیار دارند در آتش‌نشانی کمک نمایند.»

در این ماده تصریح شده است: «مأموران ‌کشوری و شهرداری که در ایفای این وظیفه مسامحه و قصور نمایند بر حسب مورد طبق مقررات مواد ۵۸ و ۵۹ قانون استخدام کشوری مجازات‌می‌شوند. در مورد مأمورین لشکری تعقیب و مجازات آنان طبق مقررات و قوانین نظامی خواهد بود.»

پاسخ به این پرسش که چرا تا کنون و با وجود نابودی سالانه چندهزار هکتار جنگل در آتش، هنوز مصداق اجرایی این قانون مشاهده نشده است را باید در نوع نگاه مدیران کشور به منابع طبیعی جست. مجموع مساحت جنگل‌های ایران حتی به دو درصد مساحت رویشگاه ۷۰۰میلیون هکتاری همسایه شمالی‌مان (روسیه) هم نمی‌رسد. با این وجود، همه‌ راه‌ها و همه نگاه‌ها در جنگل به برداشت چوب و تأمین علوفه برای دام ختم می‌شود. تنها در سال ۱۳۸۹ بیش از ۴۰ هزار هکتار جنگل در ایران سوخت و یک سال پیش از آن زمانی که شخص وزیر جهاد و کشاورزی (مهندس اسکندری) در نامه‌ای به سرلشگر فیروزآبادی، رئیس ستاد نیروهای مسلح با تشریح موقعیت وخیم منطقه درخواست کرد تا هر چه سریع‌تر امکانات لجستیک هوایی در اختیار یگان حفاظت جنگل قرار گیرد باوجود موافقت آقای فیروزآبادی و ابلاغ دستور به واحد ذی‌ربط، پاسخی که سازمان جنگل‌ها دریافت کرد این بود که باید به ازای هر ساعت پرواز بالگرد سه میلیون و ۸۵۰ هزار تومان واریز شود و تا سازمان جنگل‌ها پول را واریز نکند اصلاً بالگردی دریافت نخواهد کرد و آن هم تازه به شرط آن که درخواستش به روز تعطیل نخورد.