مسعود بُربُر، روزنامه قانون: دریاچه خشک شده است. بختکی به نام سد روی همه رودخانههای منتهی به دریاچه نشسته است و حفر چاههای عمیق مجاز و غیرمجاز برای کشاورزی از زیر دریاچه را زهکش میکند. زرینهرود و سیمینهرود که مجموعا ۴۸ درصد از آب دریاچه ارومیه را تامین میکردند امروز به ماندابی از پسابهای کشاورزی بدل شدهاند و کسانی که مخالف توسعه کشاورزی در منطقه بودند اکنون دیگر دلیلی برای مخالفت نمیبینند؛ زمینی باقی نمانده که توسعه کشاورزی به آن دستاندازی کند.
چه از درون پنجره هواپیما نگاه کنی و چه از پشت شیشه ماشینی که جاده کنار دریاچه را میرود، خط ساحلی دریاچه پیداست. یک سوی خط، دریاچه ارومیه به نفس نفس افتاده و یک سوی دیگر، درست چسبیده به دریاچه نیمه جان، باغهای سرسبز و پرآب خودنمایی میکنند. بسیاری که این صحنه را ندیدهاند میپرسند مگر آب این حوضه کجا رفته که دریاچه ارومیه خشک شده است؟ آنان که دیدهاند میگویند کشاورزی را باید تعطیل کرد. از طرح «نکاشت» میگویند که در آن به کشاورزان کمک هزینه میدهند تا دست کم برای مدتی دست از کشاورزی بردارند. کشاورزان اما حرفهای دیگری دارند. میگویند جداندرجد از همین راه زندگی کردهاند و اکنون نیز همه خانواده از همین راه ارتزاق میکنند. میدانند که اگر دریاچه خشک شود نه باغی میماند و نه باغداری اما میخواهند دست کم آخرین فرصتهای باقیمانده برای زندگی را نسوزانند. یکی یکی جلوی خبرنگاران میایستند و از قطب کشاورزی بودن منطقه میگویند. با افتخار از اینکه چقدر محصول در هکتار تولید میکنند میگویند و پینه زحماتی که برای محصولشان کشیدهاند بر دستهایشان پیداست.
زندگی بیش از ۵۰ درصد مردم منطقه با کشاورزی میگذرد و به معیشت جایگزین فکر هم حاضر نیستند بکنند. یکی از کشاورزان میگوید: «روزگاری در این منطقه کشاورزان معتقد بودند برای رشد گیاه باید تا زانو آب در مزارع جمع شود اما امروز با کم آبی شدیدی روبهرو شدهایم و مجبوریم سالها تکه زمینی را بدون کاشت باقی بگذاریم.»
امین آقایی، مدیر هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجانغربی میگوید: «در استان آذربایجان غربی ۸۳۰هزار هکتار زمین به زیر کشت رفته است. از این میزان ۴۰۰هزار هکتار آن آبی و بقیه به صورت دیم کشت میشوند.»
مسئولان کشاورزی منطقه هنوز ملاک سخنانشان میزان محصول در هکتار است بیآنکه بدانند این واحد برای کشورهای اروپایی بدون محدودیت آب در نظر گرفته شده است. ضربان قلب دریاچه به شمارش افتاده اماوزارت جهاد و کشاورزی هنوز هم نیاموخته که واحد مناسب برای کشوری با اقلیم ایران، نه میزان محصول در هکتار، که میزان محصول نسبت به آب مصرفی باید باشد. فشارهای رسانهها و فعالان محیط زیست نیز تا کنون بی نتیجه مانده اما مقاومت کشاورزان منجر به ایجاد طرحی با عنوان توسعه کشاورزی پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه شده است.
مدیر طرح حفاظت تالابهای کشور در این باره میگوید: «در این طرح جوامع محلی، دولت، بخش خصوصی، نهادهای مردمی و برخی سازمانهای بینالمللی در کنار هم قرار میگیرند.»
وی پس از اشاره به کمکهای دولت ژاپن برای این طرح میگوید: «در گام اول این طرح تلاش شد ۴۱روستا در سطح ۳۰هزار هکتار و ۱۳هزار کشاورز درگیر شوند که موفقیتآمیز بود و در مرحله دوم این تعداد به ۷۴روستا رسیده است.»
البته ۳۰ هزار هکتار، در مقابل بیش از ۵۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی در منطقه چندان عدد چشمگیری نیست. سلیمانی نیز این موضوع را میپذیرد اما تأکید میکند که برای شروع عدد قابل قبولی است.
او در پاسخ به خبرنگار قانون درباره حرکت به سمت معیشت جایگزین میگوید: «در برخی مناطق اقداماتی هم در این راستا انجام شده است. اما فعلاً در گام اول ما باید وضعیت معیشت موجود را بهبود ببخشیم.»
بهبود معیشت موجود یعنی اینکه کشاورزی با راندمان ۱۱ تا ۳۰ درصد را به راندمان بالاتری برسانیم. پروژه در برخی از سایتهای کشاورزی پایدار موفق شده برای نمونه در یک مزرعه چغندر قند سه نوبت آبیاری ۲۰، ۱۸ و ۱۶ ساعته را به سه نوبت آبیاری ۶، ۳ و ۳ ساعته کاهش دهد و سطح زیر آب هر نوبت را نیز به مراتب کم کند. روشی که برای هر هکتار حدود ۶/۵ میلیون تومان هزینه دارد که از این میزان ۵ میلیون تومان را دولت تقبل کرده است. طرح اجرایی در سایتهای نمونه کشاورزی پایدار علاوه بر کاهش مصرف آب، کاهش هزینههای کشاورزی و کاهش استفاده از سموم را نیز به دنبال دارد که به تولید محصولات سالمتر برای مصرف کننده منجر خواهد شد.
سلیمانی تأکید میکند که اعتمادسازی و سازماندهی جوامع محلی، گردآوری اطلاعات توسط جوامع محلی در کنار کارشناسان، برنامهریزی مشارکتی با همکاری مردم و استقرار یکسری روشهای مختلف برای کاهش برداشت آب از روشهای اجرایی در طرح توسعه کشاورزی پایدار است.
به گفته او ۵ میلیون نفر از دریاچه ارومیه منتفع میشوند که در صورت از بین رفتن کامل این دریاچه، این ظرفیت از بین میرود.
او فراهم کردن زمینه برای مشارکت مردم در فرآیند احیای دریاچه ارومیه را از اهداف اصلی طرح توسعه پایدار در حوضه آبریز این دریاچه عنوان میکند و توضیح میدهد: «مسئله اصلی این است که توسعه ناپایدار در حوضه آبریز تالابها از جمله دریاچه ارومیه اتفاق میافتد. متوقف کردن این مسئله نیازمند داشتن برنامه مدیریت توسعه پایدار در راستای حفاظت از تالابهاست و این برنامه برای دریاچه ارومیه تدوین شده است.»
دریاچه ارومیه تاکنون حدود ۹۵ درصد آب خود را از دست داده است. کارشناسان میزان استفاده از منابع آب تجدیدپذیر تا حد ۲۰ درصد را مطلوب و تا سقف ۴۰ درصد را قابلقبول میدانند اما در حوزه آبریز دریاچه ارومیه بیش از ۸۰ درصد منابع آبی تجدیدپذیر استفاده میشود. موضوعی که باعث میشود زمانبر بودن طرحهای احیای دریاچه از جمله طرح توسعه کشاورزی پایدار بیش از پیش نگرانکننده باشد.