تنگ چوگان تنها یک نگهبان دارد

حادثه در شب بعد از عاشورا رخ داده است. نگهبانِ روز، شیفت را به نگهبان شب واگذار می‌کند و تنها زمانی متوجه حادثه می‌شوند که گرزی که از اسب بهرام آویزان است، شکسته و پایین ریخته است.

پایگاه پژوهشی بیشاپور متولی حفاظت از این اثر است. با مسئول پایگاه بارها تماس می‌گیرم اما تلفنش را پاسخ نمی‌دهد. چرا بر نمی‌دارد؟

با انجمن‌های دوست‌دار میراث فرهنگی در کازرون تماس می‌گیرم. محسن عباس‌پور عضو شورای مرکزی سازمان مردم نهاد «هم‌اندیشان جوان کازرون» می‌گوید بیست درصد از اثر به طور کامل نابود و هشتاد درصد آن تخریب شده و پایین ریخته است اما می‌توان امیدوار بود که این هشتاد درصد را مرمت کرد و نزدیک به شکل پیشینش شود.

نقش برجسته بهرام دوم، پیروزی او بر تازیان را نشان می‌دهد. گرز بهرام ارتفاعی نزدیک به پنجاه سانتی‌متر و عرضی نزدیک به سی سانتی متر دارد. به گفته عباس‌پور، ارزش باستانی اثر بسیار حائز اهمیت است چرا که حجاری آن نفیس و متفاوت است و اگر حجار تنها حدود ده سانتی‌متر دیگر در دیوار حفاری می‌کرد گرز کاملا از دیواره کوه فاصله می‌گرفت و می‌شد به آن یک شیء باستانی اطلاق کرد. اما کسی که گرز را تخریب کرده، باقی‌مانده‌ی آن را نبرده و این نشانگر آن است که قصد فرد مهاجم سرقت نبوده است.

عباس‌پور در توضیح انگیزه فرد یا افراد متعرض و مهاجم، متهم نخست را کسانی می‌داند که پیشتر به هر دلیل با سازمان میراث فرهنگی دچار مشکل شده‌اند، مثلا قصد توسعه اراضی داشته‌اند اما میراث با دلایل قانونی و حقوقی مخالفت کرده بوده است. به گفته او، میان آنها کسانی هم بوده‌اند که هشدار داده و صریحا تهدید کرده بوده‌اند که آثار را تخریب خواهند کرد.

عباس‌پور این که باقی‌مانده گرز به سرقت برده نشده را دلیل بارزی بر این امر می‌داند اما این هشدارها و تهدیدها هم باعث نشده که حفاظت از آثار این عرصه تاریخی افزایش یابد.

عرصه تاریخی بیشاپور مجموعه‌ای دویست هکتاری است و در شمال آن تنگه چوگان قرار دارد که چهار نقش برجسته نفیس ساسانی در سمت چپ و دو نقش برجسته هم در سمت راست آن هست. دو کیلومتر دورتر هم غار شاپور و مجسمه بیش از شش متری شاپور در آن قرار دارد که بزرگترین مجسمه پادشاهان ایرانی است.

اما به گفته این فعال میراث فرهنگی در خوشبینانه‌ترین حالت مثلا در شرایط ویژه‌ای مثل تعطیلات نوروز که همه نیروها بسیج باشند، جمعا حدود ده نفر در این محوطه دویست هکتاری نگهبانی می‌کنند. غار شاپور در روزهای عادی سال تنها توسط یک نفر حفاظت می‌شود و کل مجموعه تنگ چوگان هم تنها یک نگهبان دارد در حالی که بین نقش برجسته‌های ساسانی آن حدود صد و پنجاه متر فاصله است و دو نقش‌ برجسته دیگر هم آن سوی رودخانه قرار دارند که مشخص نیست چگونه این یک نفر می‌تواند به کل این مجموعه احاطه داشته باشد.

در سراسر مجموعه دویست هکتاری بیشاپور یک دوربین مداربسته و هرگونه محافظت الکترونیکی وجود ندارد مگر دوربین‌هایی که در بخش موزه بیشاپور نصب شده‌اند. عضو شورای مرکزی هم‌اندیشان جوان کازرون می گوید: «سوپرمارکت‌های ما روی پفک دوربین می‌گذارند اما آیا نقش برجسته‌های ما آن قدر ارزش نداشت که پایگاه بیشاپور با بودجه‌ای که به گفته خودشان صد و هشتاد میلیون تومان بوده یک دوربین برای این آثار بگذارد؟»

عباس‌پور نبود نورپردازی مناسب، کمبود نیروی انسانی و فنس‌کشی های غیراستاندارد که سودجویان به راحتی می‌توانند از آنها بگذرند، را از مشکلات حفاظتی این مجموعه می‌داند.

به اعتقاد او، پایگاه پژوهشی بیشاپور در سالهای گذشته بیشتر به یک دستگاه تساهل و تسامح تبدیل شده که فقط رتق و فتق امور میراثی سازمانهای دیگر رانجام می‌دهد. وی با اشاره به صدور مجوز احداث جاده در دهانه شمالی تنگ چوگان در سال گذشته تصریح می‌کند: «لابی سنگینی با آقایان داشتیم که شما که مجوز راهسازی در دهانه شمالی تنگ چوگان را داده‌اید کدام گمانه باستان‌شناسی را انجام داده‌ای که مشخص شده آنجا اثری نیست؟ بنا بر استناد کدام پژوهش و کار میدانی مجوز راه صادر کرده‌اید؟ ما در شرایط کنونی هم نقش برجسته‌ای داریم که با جاده فقط پنج متر فاصله دارد یعنی کافیست فرد با خودرو برود و در ماشین را باز کند و هر کاری خواست با نقش برجسته انجام دهد. در چنین شرایط حفاظتی مجوز راه هم صادر می کنند.»

عباس‌پور با اعلام این که سازمان‌های مردم نهاد در چند سال گذشته بارها در مورد تخریب‌ها و تهدیدها به این پایگاه هشدارها و گزارش‌هایی دوستانه داده‌اند می‌گوید: «ریشه‌ای‌ترین مشکل این پایگاه در اولویت بندی است. بارها گفته‌ایم که شما اول باید اشیایی که تا کنون حفاری کرده‌اید را حفظ بکنید و بعد به سراغ حفاری بیشتر باشید اما متاسفانه حتی به ندرت پیش می‌آید که مسئول پایگاه پژوهشی بیشاپور دو شب در هفته را کازرون باشد و در پایگاه سر کند. کار این پایگاه شاید کلا با یکی دو کارشناس پیش می‌رود و صرفا در پایگاه باز نگه داشته می‌شود. پایگاهی که ادعای ثبت در فهرست آثار جهانی را دارد و واقعا ارزش آن را هم دارد، نباید در زمینه حفاظت این قدر منفعل و کند عمل کند.»

عضو شورای مرکزی این نهاد دوست‌دار میراث فرهنگی با اعلام این که «ما در کازرون و مجموعه بیشاپور همواره دست و دلمان لرزیده و هر روز و هر لحظه منتظر حادثه مشابه هستیم» تاکید می‌کند که «مجموعه اخباری که اخیرا در رسانه‌ها منتشر شده، سربار درد دل‌ها و صحبت‌های فعالان میراث فرهنگی در حوزه کازرون بوده چرا که گفتگو با مسئولین در رده‌های استانی و کشوری راه به حایی نبرده و مجبور به اعلام عمومی برخی از مسائل شدیم تا شاید با خرد جمعی بتوانیم این مشکلات را حل کنیم.»

وی نگران کننده‌ترین موضوع را احتمال تکرار این حملات می‌داند: «الان گرز بهرام مورد حمله قرار گرفته و هیچ بعید نیست که هدف بعدی یکی از کتبیه ها و نوشته‌های روی این نقوش برجسته یا تصاویر منحصر به فرد فتوحات و پیروزی‌های ایرانیان بر امپراتوری‌های دنیا باشد. اگر کاری صورت نگیرد هیچ بعید نیست که هدف حمله بعدی مجسمه شاپور باشد و آن وقت فاجعه از حد می‌گذرد.»

بیشاپور یکی از زیباترین شهرهای ساسانی بوده که شاپور، یکی از بزرگترین و پرافتخارترین پادشاهان ایرانی، برای یادبود نام خویش در تاریخ بنا کرده و این شهر با انتاکیه روم رقابت می‌کرده است. پایگاه پژوهشی بیشاپور به عنوان اصلی‌ترین متولی مجموعه، حفاظت بیشتر را در دستور کار نداشته است و بنا به «مشغله شدید» مسئول اصلی پایگاه و فقر فضای کارشناسی و عدم حضور مستمر کارشناسان، کاری درخور شأن این عرصه تاریخی منحصر به فرد انجام نشده است.

این عرصه تاریخی دویست هکتاری را ده نفر حفاظت می‌کنند و کل مجموعه تنگ چوگان و غار شاپور هرکدام تحت حفاظت تنها یک نگهبان هستند. فنس‌کشی مجموعه غیر استاندارد است وعلی‌رغم بودجه صد و هشتاد میلیونی یک دوبین مداربسته به آثار آن اختصاص داده نشده است. برای یافتن پاسخی به این پرسش‌ها یک بار دیگر هم با مسئول پایگاه پژوهشی بیشاپور تماس می‌گیرم اما همچنان گوشی را بر نمی‌دارد. برای چه بردارد؟