چرا “فلسفه علوم اجتماعی”

[singlepic=70,150,188,,left]

 برگردان: مسعود بُربُر

(نگاشته شده در روزنامه دنیای اقتصاد  و تارنگار آفتاب)

فلسفه علوم اجتماعی، دارای موضوعی با اهمیت اما نه چندان شناخته شده است. این گرایش، بنیادی ترین پرسش ها را درباره امکان نگرش علمی به جهان اجتماعی مطرح می کند: گستره و مرزهای نگرش علمی به جامه کدام است؟ دستیابی به شناخت علمی از جامعه چه مولفه هایی را شامل می شود؟ برای داوری میان تبیین های گوناگون اجتماعی، چه معیارهایی مناسب تر است؟ فلسفه، هم می تواند ما را در برساختن شاخه ای از دانش رهنمون شود، و هم می تواند به مثابه یک معیار در مسیر پیشبرد و گسترش آن شاخه، به خدمتمان درآید. فلسفه طی یک دو قرن گذشته، در حوزه روشنفکری در هر دو کاروی‍ژه اش خدمت کرده است.

اهمیت فلسفه علوم اجتماعی از دوچیز ریشه می گیرد: نخست، اضطرار و پیچیدگی چالش هایی که فرایندهای اجتماعی ِ به درستی درک نشده پیش رویمان نهاده اند و در جامعه قرن و بیست و یکمی ما را احاطه کرده اند؛ و دوم، وضعیت بی سامان ِ درک ِ ما از منطق حاکم بر دانش ِ علوم اجتماعی. انگار، مسافری باشیم سوار بر سفینه ای با فناوریی پیچیده که نیرو محرکه و ابزارهای امداد و نجاتش را به درستی نمی فهمیم. فراتر از آن، از پایه های علمی و مهندسی که مبنای طراحی و عملکرد این فناوری بوده اند سر در نمی آوریم. در چنین شرایطی،  به یادگیری دانشی که طرز کار این فناوری و همچنین محدودیت ها و عدم قطعیت های آن را برایمان توضیح دهد علاقه خودجوشی نشان خواهیم داد. به همین سان است که،‌ درک بهتر و استوارتر پدیده های رفتاری، سیاسی و اجتماعی که جهان مدرن اجتماعی را برمی سازند برایمان مهم است. منطق بنیادی دانش علوم اجتماعی، هنوز مسائل فلسفی بزرگ و حل نشده ای درخود دارد، که تنها بر اساس آن ها می توان به آن درک استوار دست یافت.
فلسفیدن درباره طبیعت علوم اجتماعی تاثیر عمده ای بر تلاش های ابتداییِ محققان اولیه نظیر وبر، دورکیم یا اسپنسر، در فرموله کردن رده بالاترین فرضیاتشان درباره فرایندهای اجتماعی و چیستی رویکرد علمی به جامعه گذاشته و ازهمین رو همواره یک رفت و آمد مهم بین فلسفه و علوم اجتماعی حضور داشته است. تلاش برای بازسازی فرضیات بنیانگذاران چارچوب های علوم اجتماعی و نسل های متعددی از فیلسوفان که بخش بزرگی از درک کنونی ما از علوم اجتماعی را شکل داده اند، در مطالعه علمی جامعه کنونی بسیار مفید خواهد بود و برخی از مسائل عمده تعاریف و جستارهای علوم اجتماعی امروز را نمایان خواهد کرد. این تلاش ها همچنین نشانمان می دهد که چگونه برخی راه های تازه برای اندیشیدن درباره پژوهش ها و نظریه پردازی های علوم اجتماعی در خط سیر پیشرفت اندیشه بر ما آشکار می شود. آن چه مورد نظر است، رویکرد به فلسفه علوم اجتماعی به مثابه یک زیرمجموعه ساده فلسفه نیست، بلکه هدف، فلسفه علوم اجتماعی به مثابه یک حوزه فعال و راهبردی اندیشه و یک جزء تفکیک ناپذیر در توسعه علوم اجتماعی است.
فلسفه قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم، نقش فعالی در تلاش برای پیکربندی یک “علم اجتماعی”‌ توسط بنیانگذاران جامعه شناسی مانند دورکیم، وبر، مارکس، مکتب جامعه شناسی شیکاگو، و نخستین نسل قوم نگاری بازی کرد. به باور نگارنده، با معین کردن فرضیات اصلی بنیانگذاران علوم اجتماعی، می توانیم به شکلی کم نظیر چگونگی درک جهان معاصر را بیاموزیم. چه فرضیاتی درباره دانش علوم اجتماعی، در ذهن فیلسوفانی چون کنته، میل، اسپنسر و دیگران، که این گرایش را راه انداختند بود؟ توسعه نظریات علوم انسانی در سنت هرمنوتیک اروپای قاره، چگونه از طریق پوپر، همپل و ناگل، با نظریات پوزیتیویستی علوم اجتماعی در حلقه وین مرتبط شد؟ “فلسفه کنش” مکتب فرانکفورت چگونه نحوه اندیشیدن ما درباره علوم اجتماعی را دگرگون کرد؟
اندیشه های فلسفی اصلی که توسط علوم اجتماعی برای درک عقلانی از جهان اجتماعی به کاربسته شد در تلاش های نخستین مانند اثبات گرایی ،‌ فلسفه طبیعی ، واقع گرایی ، دانش تاویل ، فردگرایی ، کل نگری ، تقلیل گرایی ، ابطال پذیری ، اصالت ماده ، روش شناسی ادراک ، معرفت شناسی فمینیستی  ‌و علی گرایی  پدید آمد. بررسی اندیشه های ابتدایی درباره چیستی و چگونگی دانش علوم اجتماعی،‌ایده هایی نیز برای بازنگری در جریان اندیشیدنمان به علوم اجتماعی ِ جهان مدرن به ما می دهد.
درک بهتر طبیعت و منطق علوم اجتماعی اهمیت کاربردی سترگی دارد. فقط به پیچیدگی و اندازه فرایندهای جاری در ۵۰ سال گذشته بیاندشید:‌ تغییرات تند و تیز فرهنگ جوانان، تنفر و درگیری های قوم گرایانه، ادغان بیشتر کشورها در اقتصاد جهانی، تروریسم، شکوفایی آسیای شرقی به عنوان یک ابرقدرت صنعتی، جابجایی های جمعیتی، نابرابری های عیان اجتماعی در هر کشور و در مقایسه میان کشورها، ‌شبکه های اجتماعی که اینترنت آفریده است، و امثال آن؛ و این فرایند ها به درستی درک نشده اند. نظریه های مفهومی که فرایندهای یاد شده، پرونده ویژه شان باشند نداریم. چه نظریه مدرنیزاسیون، نظریه سیستم های جهانی، نظریه انتخاب عقلانی و چه نظریه انتفاع.
در واقع اگر تصور کنیم چنین نظریه ای می تواند وجود داشته باشد، دچار کژ فهمی بزرگی از طبیعت جامعه شده ایم؛ چرا که دگرگونی های اجتماعی، انباشتی از رفتارهای کاتوره ای و نهادها و رخدادهای در هم و برهم است و از هیچ گروه نظریه های مفهومی نمی توان انتظار داشت این پدیده ها را توضیح دهد. این دگرگونی ها همان قدر عمیق،‌تند و تیز و پیچیده هستند که دگرگونی های مرتبط با فرایند صنعتی شدن در انگلستان قرن نوزدهم. و ملاحظه کنید که تجربه منچستر و بیرمنگام چه بازنگری جامعه شناختی عمیقی را در انگلس، توکویل،‌مارکس و دیگر بنیانگذاران جامعه شناسی مدرن غربی تحریک کرد. پیچیدگی و ایهام جهان اجتماعی کنونی،‌ درک بهتری از منطق و روش های علوم اجتماعی می طلبد.

(نگاشته شده در روزنامه دنیای اقتصاد)

این نوشته را می توانید اینجا یا در ادامه به زبان انگلیسی بخوانید:

Why “philosophy of social science”?

The subject of the philosophy of social science is important but poorly understood. The field considers the most foundational questions about the possibility of scientific knowledge about the social world. What are the scope and limits of scientific knowledge of society? What is involved in arriving at a scientific understanding of society? What are the most appropriate standards for judging proffered social explanations? A philosophy can guide us as we construct a field of knowledge, and it can serve as a set of regulative standards as we conduct and extend that field of knowledge. Philosophy has served both intellectual functions in the past century or two.

The importance of the philosophy of social science derives from two things: first, the urgency and complexity of the challenges posed by the poorly understood social processes that surround us in twenty-first century society, and second, the unsettled status of our understanding of the logic of social science knowledge and explanation. It is as if we were passengers on a technologically complex spacecraft whose propulsion and life support systems we do not fully understand; and further, we have only a limited understanding of the systems of science and engineering on the basis of which these technologies were designed and maintained. We would have a very lively interest in learning the science that explains the workings of the technologies, and in learning the limitations and areas of uncertainty that the relevant sciences include. Likewise, it is important for us to come to a better and more well-grounded understanding of the social, political, and behavioral phenomena that constitute the modern social world. And there are large and unresolved philosophical questions about the logic of social science knowledge and theory on the basis of which to arrive at that understanding.

Contemporary philosophies of social science have focused primarily on contemporary, “mature” social science research and theory. However, philosophies of social science were also relevant in the emergence of the social sciences in the nineteenth century, as idealized schemata for setting the scientific goals that the founders set for themselves. Philosophical ideas about the nature of knowledge and the nature of the social world guided or influenced the founding efforts by such early social researchers as Weber, Durkheim, or Spencer in the formulation of their highest-level assumptions about social processes and their most general assumptions about what a scientific treatment of society ought to look like. So there has been an important back-and-forth between philosophy and the social sciences from the start.

It is useful to attempt to reconstruct the guiding assumptions about the “scientific study of society” that were in the minds of the founders of the social science disciplines and the several generations of philosophers who shaped so much of our current understanding of social science; to expose some of the chief contemporary problems in social science inquiry and explanation today; and to show how this line of intellectual development also suggests some new ways of thinking about social science research and theorizing. The goal is to treat the philosophy of social science, not simply as a sub-discipline of philosophy, but as an active and guiding area of intellectual work intimately bound up in the development of the social sciences.

Philosophy, then, played an active role in the intellectual work done by the creators of sociology as they attempted to frame a “science of society” in the nineteenth and early twentieth century (Durkheim, Weber, Marx, the Chicago school of sociology, and the first generation of ethnographers). And I believe we can learn a great deal about how better to understand the contemporary world by attempting to identify the leading assumptions about social scientific knowledge held by the founders of the social sciences. What assumptions about social science knowledge were held by the philosophers who initiated the field, including Comte, Mill, Spencer, and others? How did the development of theories of the “human sciences” within the continental tradition of hermeneutics relate to positivist theories of the social sciences from the Vienna Circle through Popper, Hempel, and Nagel? How did the praxis philosophy of the Frankfurt School change some of the ways we think about the social sciences?

The leading philosophical ideas that have been applied to the social sciences emerged out of these early efforts to make sense of the social world: for example, positivism, naturalism, realism, hermeneutics, individualism, holism, reductionism, falsifiability, materialism, verstehen methodology, feminist epistemology, and causal explanation. Reflection on the leading ideas about the “what and how” of social scientific knowledge will also give us an idea of some of the rethinking that needs to occur in the way that we think about the social sciences in the modern world.

A better understanding of the nature and logic of the social sciences has great practical importance. Just think of the complexity and magnitude of the processes that have been underway in the past fifty years: rapid change in youth culture, ethnic hatred and conflict, full incorporation of most countries into the global economy, terrorism, the emergence of East Asia as a manufacturing super power, population movements, the re-emergence of significant social inequalities within and across countries, new social networks created by the internet, and so on. And these processes are not well understood. We do not have comprehensive theories for which these contemporary processes are a special case—whether “modernization theory,” “world systems theory,” “rational choice theory,” or “theory of exploitation.”

In fact, it is a radical misunderstanding of the nature of the social, to imagine that there might be such theories. Rather, social change is a contingent, multi-threaded social congeries of behavior, institutions, and contingent events, and no single set of comprehensive theories can be expected to explain all these phenomena. These changes are as deep, rapid, and perplexing as those associated with the process of industrialization in nineteenth-century England—and consider how profoundly the experience of Manchester and Birmingham stimulated new sociological thinking in the hands of Engels, Tocqueville, Marx, and the other founders of modern western sociology. So the complexity and opacity of the contemporary social world demands a better understanding of the logic and methods of the social sciences.